Niektórzy ludzie lubią rekordy. Chcą wiedzieć, co jest największe albo najmniejsze, najstarsze, najdłuższe, najwyższe, najpiękniejsze, w ogóle „naj” w jakiejkolwiek kategorii albo chociaż wyjątkowe, unikatowe, najlepiej jedyne. Tak po prostu, z głodu wiedzy, wrodzonego wścibstwa i dla zabawy. Przyznaję się do takich skłonności i z dumą należę do niektórych. To trochę nałóg, trochę słabość, trochę przesada i chyba w największej mierze ciekawość. Pewne rzeczy się po prostu „wie od zawsze”, innych się domyśla lub nie. W końcu postanowiłem sprawdzić i przekonać się, jak jest naprawdę i czy jest jakaś możliwa do zaakceptowania prawda. Jak się okazało, nie zawsze a nawet nieczęsto udało mi się znaleźć odpowiedź w stu procentach pewną i nie do podważenia. Rekordy Polski nie są tak oczywiste, jak się wydaje!
Które jezioro jest najmniejsze? Przecież od jezior mniejsze bywają stawy a od stawów kałuże i jeszcze mniejsze zagłębienia terenu, niektóre naturalne, inne wtórne, uczynione przez człowieka. Żarty żartami, lecz najmłodsze wśród gór Polski, Tatry, wciąż rosną a najstarsze, Góry Pieprzowe, maleją i są już tak nieokazałe, że niektórzy w ogóle już nie uważają ich za góry. Do tego włączają się sentymenty lokalne: Jak to Kozy są największą wsią w Polsce!?! Mają wprawdzie największą ilość mieszkańców (około 13 tys.), ale to Zawoja ma największą powierzchnię i jest najdłuższa – oburzają się mieszkańcy Zawoi i okolic. Miasta bywają odwrotnie skrupulatne, bo tu rywalizacja trwa o tytuł najmniejszego (w 2020 roku był to Opatowiec z 338 mieszkańcami). Może dlatego, że największa jest Warszawa i to się raczej w tym tysiącleciu nie zmieni. Niektóre plaże są naturalne, inne po cichu i poza sezonem „dosypuje” się dowożonym z innych miejsc piaskiem, sztucznie zwiększając ich szerokość, długość, a niekiedy w ogóle umożliwiając istnienie. Najbardziej w środku Polski znajdziecie się w Piątku, jeśli natomiast chcielibyście znaleźć się w położonym najbardziej centralnie punkcie w Europie, to musicie udać się do Suchowoli.
W zasadzie podważyć można wiele, zwłaszcza podczas dyskusji w „internetach”. To dobrze, bo to podekscytowanie sprawia, że jest więcej zainteresowanych rozmowami o geografii, historii i kulturze Polski. Coś się dzieje, ktoś może sprawdzi, gdzie dokładnie są położone Góry Pieprzowe czy Opatowiec, albo pojedzie i przekona się na własne oczy, jak długa jest Zawoja. Powstałe spory lepiej traktować żartobliwie i rozstrzygać polubownie. Przede wszystkim podróżować, dobrze się bawić i przy okazji poznawać historię i nie zapominać o legendach.
Rekordy Polski: O rzekach, kanałach, jeziorach etc.
Z legend wiemy, że małe były myszy, które zjadły Popiela. Niewątpliwie duży musiał być Smok Wawelski. Przecież podobno wypił prawie całą Wisłę, która jest najdłuższą rzeką Polski (1047 km), wyprzedzając sporo drugą Odrę (854 km) i trzecią Wartę (808 km), czwarta jest najpiękniejsza rzeka Polski, czyli Bug (772 km). Najkrótsza rzeka w Polsce, Klonownica (zwana również Cichą Rzeczką), płynie nieopodal Augustowa i liczy zaledwie 550 metrów, choć niektóre złośliwe źródła internetowe przypisują jej całe 800 metrów. W każdym razie mimo niespełna kilometra długości nad Klonownicą przerzucono most kolejowy i drogowy, a samą rzeką pływają statki żeglugi śródlądowej, dzięki czemu jest przy okazji najkrótszą rzeką żeglowną Europy. Ma również połączenie z Kanałem Augustowskim (długość całkowita 101 km, z czego 19 km na terytorium Białorusi), chyba najbardziej malowniczym w Polsce, lecz jeśli chodzi o długość całkowitą, to drugim, bo najdłuższy jest nieżeglowny kanał Wieprz-Krzna (139,9km), albo trzecim – gdyby liczyć długość tylko w granicach Polski, bo Kanał Elbląski ma długość 84,2 km. Najwyższym wodospadem w Polsce jest tatrzańska Wielka Siklawa spadająca około 70 metrów. Pod powierzchnią ziemi najsłynniejszym wodospadem jest ten w dawnej kopalni złota i arsenu w Złotym Stoku, znajduje się w tzw. Czarnej Sztolni, jest położony 23 metry pod powierzchnią ziemi i mierzy 8 metrów (więcej o nim przeczytacie we wpisie „Złoty Stok: dolnośląska gorączka złota”).
W naszym kraju jezior jest raczej sporo. Choć ich rozmieszczenie jest nierównomierne – większość znajduje się na północy krańcu Polski. W większości przypadków są to jeziora pochodzenia polodowcowego, na Polesiu występują jeziora krasowe, na Pomorzu zaś przybrzeżne. A ile ich dokładnie jest? Okazuje się, że odpowiedź na to pytanie nie jest ani łatwa, ani precyzyjna. Najczęściej przyjmuje się liczbę podaną w Katalogu Jezior Polski autorstwa Adama Choińskiego z 2006 roku i wynoszącą 7081 jezior o powierzchni ponad jeden hektar. Co ciekawe w 1954 roku naliczono w Polsce takich jezior 9296. Największym jeziorem naszego kraju jest Jezioro Śniardwy, najmniejszym: Jezioro Bukowo, najgłębszym: Jezioro Hańcza, najpłytszym: Dołgie Małe, najdłuższym Jezioro Jeziorak, najwyżej położonym Zadni Mnichowy Stawek (2070 m n.p.m.). Ale pamiętajcie, są jeszcze stawy i kałuże.
I jest morze a nad nim plaże, wydmy i klify. W Świnoujściu (o którym więcej przeczytacie tutaj) znajduje się najwyższa latarnia morska (żeby na nią wejść trzeba pokonać 308 schodów, wysokość wieży 67,7 m), najdłuższy falochron (1400 metrów) oraz najszersza naturalna plaża w Polsce, najszersza w ogóle znajduje się w gdańskich Stogach. Jeśli chodzi o piasek, to być może najwięcej jest go w Słowińskim Parku Narodowym. Na pewno są tam plaże najdziksze i najmniej zatłoczone, niektórzy (w tym ja) uważają je również za najpiękniejsze (sprawdźcie dlaczego, poza plażą warto odwiedzić SPN w tekście: „5 powodów, dla których warto odwiedzić Słowiński Park Narodowy”). W Słowińskim Parku Narodowym są też ruchome wydmy, najwyższą spośród nich jest Wydma Czołpińska, której wysokość dochodzi do 56 metrów, a najpopularniejszą Wydma Łącka, w zasadzie poprawnie Łącka Góra (Łączka), która osiąga „tylko” 30 metrów wysokości, choć jest chyba jednak najbardziej pustynna. Wyższe od wydm są klify, najwyższy to Wzgórze Gosań (93 metry n.p.m.) na Wolinie, który jest największą wyspą Polski. Najdłuższy drewniany pomost w Polsce znajduje się w Sopocie i ma 511,5 metra długości.
Polska należy do grupy państw, którym grozi deficyt wody. Sytuację pogarszają dodatkowo bezśnieżne zimy, które coraz częściej zdarzają się w ostatnich latach. Przy czym sytuacja hydrologiczna w naszym kraju jest zróżnicowana. Mówiąc inaczej, największe opady występują w górach (Tatrach, Bieszczadach i części Sudetów) i osiągają powyżej 1000 mm rocznie. Najbardziej sucho jest na Kujawach i w Wielkopolsce, gdzie opady roczne wynoszą mniej niż 500 mm. Niemniej, lepiej szanujmy i oszczędzajmy wodę wszyscy.
Rekordy Polski: o wzniesieniach, pagórkach i górach
Najniższy naturalny punkt w Polsce znajduje się na Żuławach. Przyjęło się, że są to Raczki Elbląskie (1,8 m p.p.m.), choć w ostatnich latach pretenduje do tego miana jeszcze nieodległe Marzęcino (2,04 m p.p.m.) oraz Wikrowo (2,6 m p.p.m.). Zmierzyć wysokość czy raczej niskość można w miarę dokładnie, tyle że nie musi ona być naturalna, a mogła się zmienić na skutek działalności człowieka i właśnie stąd ten spór. Na szczęście w przypadku najwyższego punktu w Polsce nie ma takich wątpliwości jest nim tatrzański szczyt Rysy (2499 m n.p.m., wierzchołek, którym biegnie granica państwowa, bo wierzchołek środkowy w całości położony na terytorium Słowacji jest wyższy o około 1, 5 metra). Najwyższym punktem Polski, całkowicie znajdującym się na jej terytorium jest natomiast inny tatrzański szczyt Kozi Wierch (2291 m n.p.m.). W ogóle Tatry są najwyższymi górami Polski, są również najmłodszymi, znajduje się w nich najgłębsza i najdłuższa jaskinia (Wielka Śnieżna, długość 22,5 km, różnica wysokości 815 metrów). Największą i najdłuższą doliną w Tatrach jest Dolina Chochołowska (o której więcej przeczytacie we wpisie „Sezonówki część 3: Polowanie na krokusy w Dolinie Chochołowskiej”). W Tatrach też znajduje się najwyżej położone schronisko turystyczne w Polsce, Schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich im. Leopolda Świerza (1671 m). Choć najwyżej położonym budynkiem w Polsce jest Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne IMGW-PIB na Kasprowym Wierchu (1987 m n.p.m.) – też Tatry. Najniżej położonym schroniskiem górskim jest Schronisko PTTK Przegibek (1000 m.n.p.m.) w Beskidzie Żywieckim. Najstarszym schroniskiem w naszym kraju jest Schronisko PTTK na Szczelińcu w Górach Stołowych, wybudowano je w 1845 roku, choć zapewne wkrótce odezwie się ktoś i zauważy, że istnieją schroniska w starszych budynkach np. Schronisko PTTK Szwajcarka w Rudawach Janowickich, działające w budynku wzniesionym 1823 roku, choć schroniskiem turystycznym zostało dopiero później w dwudziestoleciu międzywojennym, a formalnie w roku 1950.
Najwybitniejszym szczytem (czyli inaczej posiadającym największą wysokość względną) w Polsce jest Śnieżka (wybitność 1203 m), druga jest Babia Góra (wybitność 1075 m) (sprawdźcie czemu warto odwiedzić Babią Górę w zimie we wpisie: „W poszukiwaniu zimy: Babia Góra”), trzeci Śnieżnik (wybitność 657 m). Najwybitniejszy szczyt tatrzański, Kominiarski Wierch, znajduje się dopiero na 24 miejscu. Najwyższym polskim wulkanem (nieczynnym) jest Ostrzyca Proboszczowicka (niektórzy doszukują się w jej kształcie piramidy), przy okazji jedno z bardziej symetrycznych naturalnych wzniesień w Polsce. O najmłodszych polskich górach, Tatrach, było wyżej. Najstarszymi są Góry Pieprzowe, choć wielu nie uznaje ich już za góry albo po prostu nie zauważa. Drugie pod względem wieku – powszechnie uznawane za najstarsze w Polsce – są Góry Świętokrzyskie, kiedyś podobno dorównujące wysokością dzisiejszym Tatrom. Najstarsze skały w Polsce znajdują się w Górach Sowich i są to hornblendyty, które powstały około 1,2 miliarda lat temu. Góry Świętokrzyskie również są zbudowane z najstarszego budulca skalnego w Polsce i Europie, mianowicie gnejsu, który powstał w erze prekambryjskiej w archaiku. Najdłuższym szlakiem turystycznym w polskich górach jest oczywiście Główny Szlak Beskidzki, przy okazji najdłuższy szlak turystyczny w całej Polsce. GSB rozpoczyna się w Ustroniu w Beskidzie Śląskim, kończy w Wołosatym w Bieszczadach, liczy 496 kilometrów (gdzie indziej podaje się tych kilometrów aż 517) i jest oznakowany czerwonymi symbolami szlaku (o tym czy czerwony szlak turystyczny jest faktycznie trudnym szlakiem możecie przeczytać w tekście „Co oznacza kolor szlaku turystycznego?”).
Rekordy Polski: matuzalem, czyli o tym, co jest najstarsze w Polsce.
Mniej lub bardziej poważnie przyjmuje się, że najstarszym miastem w Polsce jest Kalisz, a to dlatego że nazwa Calisia pojawia się w Geografii Klaudiusza Ptolemeusza – dziele, które datuje się na II wiek n.e. Choć niektórzy doszukują się w wymienionej tam również nazwie Budorgis świadectwa praistnienia Brzegu, a w nazwie Askaukalis Bydgoszczy. Najstarszym hotelem w Polsce jest, znajdujący się na ulicy Floriańskiej 14 w Krakowie, Hotel Pod Różą; jako hotel „działa” od XVII wieku, choć budynek, w którym się mieści jest starszy, został wybudowany w XIV wieku. W Krakowie znajduje się również Collegium Maius, czyli najstarszy uniwersytet w Polsce oraz Sukiennice uznawane przez niektórych za najstarsze, działające centrum handlowe, które przy okazji stoi pośrodku największego średniowiecznego placu w Europie.
Do miana najstarszego, zachowanego budynku murowanego w Polsce pretendują: kościół św. Andrzeja w Krakowie oraz rotunda św. Mikołaja w Cieszynie (skądinąd znana z banknotu o nominale 20 złotych). Oba budynki datowane na wiek XI. Najstarszy drewniany kościół w Polsce znajduje się w Wielkopolsce. Do niedawna był to kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim, datowany na rok 1374. Obecnie za najstarszy kościół uznaje się ten pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Domachowie. Zgodnie z najnowszymi badaniami dendrologicznymi powstał w roku 1369, około 200 lat wcześniej niż przypuszczano. W związku z czym jest to, przy okazji największe niedoszacowanie wieku. Być może jest. Choć im dłużej zajmuję się polskimi rekordami i bałaganem, jaki w nich panuje, tym bardziej sądzę, że możliwości posiadamy tu ogromne.
Najstarsze organy znajdują się w Kazimierzu Dolnym, w tamtejszej farze. Przy okazji największy kościół w Polsce znajduje się w Licheniu, największy cmentarz to Cmentarz Centralny w Szczecinie, a największy kirkut, czyli cmentarz żydowski znajduje się w Łodzi. Najwięcej krzyży jest najprawdopodobniej na Świętej Górze Grabarce. W Wierzbnej na Dolnym Śląsku ustawiona aż pięć krzyży pokutnych. Najwyższy, blisko trzymetrowy krzyż pokutny stoi w Stargardzie Szczecińskim, najmniejszy, liczący zaledwie 37 centymetrów wysokości w Jasieniu, a najstarszy w Stanowicach, postawiono go 716 lat temu. Natomiast krzyż na Giewoncie jest najwyżej położonym w Polsce zabytkiem (1894 m n.p.m.).
Rekordy Polski: techniczne naj
W Bóbrce stoi najstarszy szyb naftowy na świecie (1854 r.). Jeśli chodzi o Polskę, to w Częstochowie znajduje się najstarsza linia produkcyjna zapałek (1882 r.), a w Gdańsku najstarszy dźwig. Najstarszą łazienkę zobaczymy w Zamku Czocha koło Leśnej, najstarszą karczmę w Suchej Beskidzkiej, najstarsze kino w Szczecinie (działa od 1909 roku, nazywa się Pionier, wcześniej Welt i Odra), najstarszą palmiarnię w Wałbrzychu (a o tym co jeszcze ciekawego można w Wałbrzychu zobaczyć przeczytacie w tekście „Wałbrzych na weekend – co warto zobaczyć?”). Najstarsze dystrybutory paliwa są w Janowie Podlaskim (prawdopodobnie 1928 r.), najstarszy młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju (1605 r.), w Wieliczce najstarszy zakład górniczy, w Gnieźnie najstarsze drzwi, a w Świętej Lipce najstarsza kuta brama (1733 r.). W Soszycy najstarsze żarówki zaś w Leśnej najstarsza, działająca elektrownia wodna. W Koninie znajduje się najstarszy znak drogowy (a jeśli ktoś lubi znaki drogowe, słupy milowe i słupy graniczne, to koniecznie przeczytajcie o „Parku Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji w Witnicy”), w Kłodzku najstarszy kamienny most (możecie go zobaczyć na zdjęciu we wpisie „Kłodzko – dolnośląska metropolia”), w Maurzycach najstarszy spawany most, a najstarszy stalowy most w Ozimku. W Bieszczadach istnieje najstarsza trasa wąskotorowej kolejki leśnej, natomiast najstarszą, działającą koleją wąskotorową w Polsce są Górnośląskie Koleje Wąskotorowe, powstałe jako Towarzystwo Kolei Górnośląskiej w latach 1851-1857. Na Górnym Śląsku, w Gliwicach, znajduje się najwyższa drewniana konstrukcja, jest nią Maszt nadawczy gliwickiej radiostacji, który mierzy 111 metrów wysokości i został zbudowany z drewna modrzewiowego.
Rekordy Polski: kulturalne naj
Najcenniejszą książkę w Polsce zobaczymy w Pelplinie, jest to składający się z dwóch tomów egzemplarz Biblii wydrukowanej w latach 1452-55 przez Johannesa Gutenberga. Najmniejszą książkę możemy przeoczyć w Katowicach, jest to Alfabet Łaciński, napisany przez Zygmunta Szkocnego. Dzieło mierzy 1×0,8 milimetra i liczy 28 stron i dlatego zdecydowanie łatwiej jest je przeoczyć niż zauważyć.
Największy amfiteatr w Polsce znajduje się na Górze św. Anny, największy park miejski w Chorzowie, choć jest tak duży, że za swój uważają go również mieszkańcy Katowic i Siemianowic Śląskich. Najstarszy skansen, a właściwie Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich znajduje się we Wdzydzach Kiszewskich. Najstarsze muzeum publiczne odwiedzić możemy w Płocku (Muzeum Mazowieckie, złożone w 1821), a pierwsze prywatne muzeum powstało 1801 roku w Puławach za sprawą Izabelli Czartoryskiej.
Pierwszy pomnik w Polsce, a także w Europie wybudowany w XXI roku odsłonięto w Emilcinie i jest to pomnik kamiennego … grzyba. Niecodzienna budowla upamiętnia 10 rocznicę powstania Sierakowskiego Parku Krajobrazowego oraz 38 rocznicy powstania Akademickiego Klubu Seniora. Odsłonięto go minutę po północy 1 stycznia 2001 roku. W Polsce znajduje się też największy pomnik pingwina w Europie – znajduje się w województwie świętokrzyskim, w miejscowości Doły Biskupie, w gminie Kunów, niedaleko Ćmielowa i Starachowic. Ma ok. 7 m wysokości, ważny ok. 2 ton i pomalowany jest w dosyć radosne kolory. Pomysłodawcą obiektu jest jeden z mieszkańców miejscowości – pan Jerzy Trojanowski.
Rekordy Polski: fabryki drewna.
Najstarszym rosnącym w Polsce drzewem jest cis w Henrykowie Lubańskich, liczy sobie 1284 lata. Najstarszym bluszczem w Polsce jest ten rosnący na stacji kolejowej w Zebrzydowej. Pozostałe najstarsze drzewa są dla mnie tematem niezbyt wygodnym, bo tak jakoś się wydarza, że wkrótce po lub krótko przed moimi odwiedzinami giną lub zostają uszkodzone. Stało się tak np. z najstarszym dębem w Polsce, Bolesławem, w miejscowości Bagicz, najstarszym wiązem, Wiedźminem, w Komorowie pod Gubinem czy lipą w Cięlętnikach koło Częstochowy.
Jeśli chodzi o lasy w Polsce, to dwie rzeczy są pewne. Lasy są piękne i dominuje w nich sosna (58,5%). Ponadto tak szczęśliwie się składa, że z roku na rok jest ich więcej. Naprawdę, w 1945 roku niespełna 21% naszego kraju była porośnięta lasem, w 2020 roku osiągnęliśmy 30%! Reszta jest nieco bardziej skomplikowana, począwszy od nazewnictwa i przynależności, przez jednostki miary (jedni preferują hektary inni kilometry kwadratowe), skończywszy na statystyce. Przyjęło się uważać, że Bory Dolnośląskie (ok. 1650 km²) są największym zwartym kompleksem w Polsce, Bory Tucholskie są większe (ok. 3000 km²), lecz nie tak jednolite; największa jest Puszcza Karpacka (3200 km²), choć nie wszyscy się zgadzają czy w ogóle istnieje. Mianem tym nazywa się lasy w Polsce rosnące na terenie Karpat. Najstarszym lasem w Polsce jest oczywiście Puszcza Białowieska.
To nie wszystko.
Mam świadomość, że wielu „naj” brakuje w tym tekście, niektóre podane są na wyrost lub przeciwnie nieco niepewnie, z innych zrezygnowałem świadomie, aby nie wzbudzać niepotrzebnych emocji. Wielu nie udało mi się znaleźć. O niektórych zapomniałem, tyle że ze zrozumiałych przyczyn, nie wiem tego. Przypomną się później, jak zwykle. Przy okazji zrozumiałem, że Internet w Polsce jest źródłem tyleż niepewnym, co nagminnie i czasami bezmyślnie kopiowanym. W ten sposób bezkrytycznie powtarza się w nim nie tylko zdania i informacje, ale również przeoczenia lub błędy. Jest również areną, na której potykają się o rację i pierwszeństwo miłośnicy różnych miejsc, regionów, ambicji etc. Nie zawsze umiałem znaleźć interesujące mnie dane, np. nie udało mi się odnaleźć całkowitej liczby polskich rzek. Jeśli chodzi o książki, to po pierwsze trzeba korzystać z wielu pozycji, bo w jednych są informacje z hydrologii, w innych z historii, botaniki, geologii etc. Po wtóre często dane w książkach są po prostu nieaktualne, dotyczy to zwłaszcza wszelkich statystyk społecznych. Rekordy Polski nie są więc oczywiste.
Wszystko to nie ułatwiało zdobycia wiedzy, choć tak naprawdę okazało się mniej istotne. Ponieważ podczas zbierania informacji i pisania tego tekstu przekonałem się, że przede wszystkim była to znakomita okazja do odbycia podróży po Polsce, w miejsca znane i nieznane. Siłą rzeczy palcem po klawiaturze, nosem po monitorze lub karcie książki. W czasie narodowej kwarantanny okazało się to zbawienne. Wierzę, że kiedy indziej może być równie fascynujące. Zapraszam do podążania moim śladem, sprawdzania podanych wyżej wiadomości, poprawiania ich, odnajdywania nowych rekordów i przede wszystkim tego, co wcześniej z różnych powodów było ukryte a jest dla nas ciekawe. Fajnie być odkrywcą i przekonać się, że droga jest wartością samą w sobie, często cenniejszą niż osiągnięcie celu.
